Το Οχυρό Απάτσι (John Ford: Fort Apache, 1948)

Ο αυστηρός συνταγματάρχης Θέρσντεϊ (Henry Fonda) φτάνει μαζί με την όμορφη ανήλικη κόρη του, τη Φιλαδέλφεια (Shirley Temple), στο οχυρό Απάτσι, προκειμένου να αναλάβει καθήκοντα ως νέος διοικητής του. Την ίδια μέρα φτάνει και ο νεαρός υπολοχαγός Ο ’Ρουρκ, τον οποίο ερωτεύεται αμέσως η μικρή. Ο Θέρσντεϊ, αυστηρός εκ πεποιθήσεως αλλά και εκ της στρατιωτικής θέσεώς του, δεν εγκρίνει ούτε τη σχέση ούτε τον γάμο των δύο νέων, λόγω διαφοράς κοινωνικών θέσεων. Πεισματάρης κι αγύριστο κεφάλι σ’ όλα τα θέματα, δεν δέχεται υποδείξεις από κανέναν και θέλει να γίνεται πάντοτε αυτό που προστάζει η θέση του, ο βαθμός και η συνείδησή του. Έτσι, αγνοεί την υπόδειξη του λοχαγού Γιορκ να συνάψει ειρήνη με τον Κοτσίζ, τον αρχηγό των Απάτσι, με αποτέλεσμα το Ιππικό να υποστεί ολέθρια συντριβή και ο ίδιος ο διοικητής να σκοτωθεί. Ο λοχαγός Γιορκ συνθηκολογεί, γίνεται διοικητής του οχυρού Απάτσι, κι ο υπολοχαγός Ο ’Ρουρκ παντρεύεται τη Φιλαδέλφεια, ενώ ο ίδιος ο λοχαγός Γιορκ εξαίρει την προσωπικότητα του συνταγματάρχη Θέρσντεϊ!

Οι κριτικοί λένε ότι είναι μια κλασική αντι-ινδιάνικη ταινία. Διαφωνώ. Ο Ford, νομίζω, σ’ αυτήν την ταινία, παίρνει ξεκάθαρα θέση υπέρ των ινδιάνων. Μας δείχνει ξεκάθαρα ότι δεν ήταν οι ινδιάνοι αυτοί που ήθελαν τη μάχη, το αίμα, αλλά ο Θέρσντεϊ που πίστευε ότι θα τους κατατροπώσει, πράγμα που κατά βάθος επιθυμούσε κιόλας. Οι Απάτσι, με αρχηγό τον Κοτσίζ, παρουσιάζονται γενναίοι και υπερήφανοι, όχι όμως αιμοσταγείς. Αν ξαναπήραν το μονοπάτι του πολέμου, αυτό δεν έγινε απρόκλητα, δίχως ευθύνη από μέρους των λευκών. Αντιθέτως, το πείσμα και η έπαρση των λευκών είναι η αιτία, αυτά που πολλές φορές οδηγούν σε παράλογες αποφάσεις, σε τραγωδίες.

Η φωνή της σύνεσης, της λογικής, που φυσικά εδράζεται στη γνώση, την προσωπική κι άμεση γνώση της κατάστασης κι όχι απλώς στη γραφειοκρατική γνώση, εκπροσωπείται από τον λοχαγό Γιορκ (τον οποίο υποδύεται ο John Wayne). Ο Ford κατορθώνει και «χειρίζεται» τέλεια τον εν λόγω ηθοποιό και «παίρνει» απ’ αυτόν, κάθε φορά, αυτό ακριβώς που χρειάζεται. Σε τούτη την ταινία προέχει ο τύπος του λογικού, ρεαλιστή αλλά και υπάκουου αξιωματικού. Κι ο Wayne δίνει ακριβώς αυτό: χωρίς πομπώδεις τρόπους και φανφάρες, δίχως καν «ατάκες», παρουσιάζεται απλώς ως ένας αξιωματικός που ξέρει καλά τους κανόνες και την ιεραρχία, που συνταιριάζει την πειθαρχία και την χαλαρότητα που, εν ολίγοις, ξέρει τι του γίνεται. Ένας τύπος αντίβαρο στον άκαμπτο γραφειοκράτη, τον συνταγματάρχη Θέρσντεϊ.

Στο τέλος της ταινίας ο Ford μοιάζει να μας κάνει πλάκα: βάζει τον λοχαγό Γιορκ να υμνεί τον συνταγματάρχη Θέρσντεϊ! Υποκρισία; Όχι! Η δικαίωση απλώς ενός νεκρού; Ούτε! Ο Ford είναι, νομίζω, ξεκάθαρος: δεν κάνει δίκη προθέσεων. Αναδεικνύει μεν τα λάθη, πλην δεν τα αποδίδει σε «προδότες», ούτε σε «αντι-πατριώτες» ή «υπερ-πατριώτες» αξιωματικούς. Η γραφειοκρατία, η ρίζα του κακού, δεν είναι ζήτημα προσώπων. Ποτέ δεν ήταν…

Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ford στην ιστορία της ταινίας του εμπλέκει διάφορα επεισόδια της καθημερινότητας μιας ομάδας υπαξιωματικών (εκπαίδευση νεοσυλλέκτων, χοροεσπερίδα, λαθραίο αλκοόλ, εγκλεισμός στο πειθαρχείο κ.λπ.), επεισόδια διασκεδαστικά και συνάμα ανθρώπινα, ατόμων που, αν και κινούνται στα όρια μεταξύ νομιμότητας και παραβατικότητας, εν τούτοις κάθε φορά που το καθήκον το επιβάλλει, αυτοί είναι εκεί, άνευ ετέρου και δίχως σκέψη, δίνοντας πάντοτε τον καλύτερο εαυτό τους.

Δεν είναι υπερβολή: ο John Ford είναι ο σκηνοθέτης που έδωσε στα Γουέστερν μια ιδιαίτερη αξία. Δίχως αυτόν και κανα-δυό άλλους (Χωκς, Πέκινπα κ.λπ.), το Γουέστερν θα παρέμενε ένα παρωχημένο κινηματογραφικό είδος απεικόνισης ψευδοϊστορικών (κυρίως) ηρωικών στιγμών και τίποτ’ άλλο…

Αθήνα, 28 Απριλίου 2011

Φώτης Μπατσίλας